Ένα εικαστικό εργαστήρι στον Κορυδαλλό. Μια δεύτερη ευκαιρία

Η Τέχνη ως λύτρωση

Οι τοίχοι, τα κάγκελα και οι κλειδωμένες πόρτες δε σταματούν τις δημιουργικές και καλλιτεχνικές ανησυχίες των κρατουμένων στις φυλακές Κορυδαλλού .

Ζωγραφίζουν, φωτογραφίζουν, κατασκευάζουν. Δημιουργούν μέσα απ’ τα έργα τους μια νέα πραγματικότητα, όπου όλοι είναι ίσοι .| Όπου όλοι είναι ελεύθεροι.

Στα πλαίσια του Φεστιβάλ “Athens Fringe Live 2017”, που διοργανώθηκε και φέτος στο «Βρυσάκι» ( Χώρος Τέχνης και Δράσης, οδός Βρυσακίου 17, Αθήνα), φιλοξενήθηκε η εικαστική έκθεση «Καρδιά εκτός Σώματος», η οποία και πραγματοποιήθηκε με την υποστήριξη του Δικτύου για τον Πολιτισμό και την Εκπαίδευση στις Φυλακές «Γεώργιος Ζουγανέλης».

Το τελευταίο σε συνεργασία με την κ. Δέσποινα Πανταζή προσφέρει μια σειρά από εικαστικά εργαστήρια εντός του Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας των Φυλακών Κορυδαλλού. Επομένως, μια ομάδα καλλιτεχνών επισκέπτεται το χώρο του ΣΔΕ των Φυλακών Κορυδαλλού παραδίδει μαθήματα ζωγραφικής, φωτογραφίας ή video art σε μαθητές- κρατουμένους και στη συνέχεια από κοινού με τον μαθητή, ο κάθε καλλιτέχνης δημιουργεί ένα ενιαίο έργο.

Στην έκθεση συμπεριλήφθησαν τόσο έργα ποικίλων καλλιτεχνών προσεγγίζοντας το ζήτημα της «Καρδιάς εκτός Σώματος», όσο και ενιαία έργα καλλιτεχνών-κρατουμένων.

Τα ζωγραφικά έργα των μαθητών ενσωματώθηκαν στις συνθέσεις και δημιουργίες των καλλιτεχνών- δασκάλων. Πηγή ζωής και έμπνευσης για τους έγκλειστους. Εκφράζονται μέσα από την ενασχόλησή τους με τις τέχνες. Έτσι, λυτρώνονται από τη θλίψη, τις ενοχές, τον πόνο του εγκλεισμού . Ξεχνιούνται, ταξιδεύουν με το νου, γεμίζουν την καρδιά τους με χρώματα, έντονα, ζωηρά, ζεστά.
« Το μάτι σαν σύμβολο παρουσιάζει τη διέξοδο ενός ανθρώπου , όταν κλείνει τα μάτια του μέσα από το όνειρο ή τη φαντασίωση. Όταν δηλαδή ο άνθρωπος κοιμάται και βλέπει ένα όνειρο ή όταν φαντάζεται κάτι νοερά. Το μάτι …. ως κλειδαρότρυπα μέσα από την οποία ένας άνθρωπος μπορεί να δει όλα όσα φαντάζεται και όλα όσα η καρδιά του επιθυμεί, αλλά …. Ο φυσικός εγκλεισμός…του απαγορεύει να τα έχει στην καθημερινότητά του ( Αυγή Τόπακα)».

Συναντήσαμε τρεις από τους καλλιτέχνες- δασκάλους, τα έργα των οποίων αποτέλεσαν μέρος της έκθεσης, προκειμένου να μας μυήσουν στην τέχνη της «ελευθέρωσης» ενός ρεαλιστικά έγκλειστου ανθρώπου, ο οποίος δια μέσου της καλλιτεχνικής έκφρασης, προσπαθεί με το νου και την ψυχή να πετάξει μακριά..

Η Δέσποινα Πανταζή, επιμελήτρια και συντονίστρια τόσο της έκθεσης όσο και ολόκληρου του εγχειρήματος των εικαστικών εργαστηρίων στο ΣΔΕ, η Αυγή Τόπακα και η Αρετή Χρύσανθου, εικαστικοί, παραδίδουν μαθήματα ζωγραφικής και video art ενώ συνεισφέρουν με όσα εφόδια διαθέτουν στο κοινωνικό εγχείρημα που λαμβάνει χώρα στο ΣΔΕ των Φυλακών Κορυδαλλού.

Γιατί «Καρδιά εκτός Σώματος» ;

Είχα διαβάσει κάποια στιγμή σε ένα περιοδικό που αφορούσε ιατρικά ζητήματα, ένα άρθρο σχετικό με τη διαδικασία της μεταμόσχευσης καρδιάς, τον τρόπο συντήρησης του οργάνου αυτού και την τοποθέτησή του μέσα σε φορμόλη. Αυτό ήταν ένα έναυσμα. Η φράση «Καρδιά εκτός Σώματος» υπήρχε έντονα στο μυαλό μου. Έχοντας την εμπειρία και των δύο προηγούμενων εκθέσεων, διαπίστωσα πως ο τίτλος αυτός συνδέεται άμεσα με τους μαθητές- κρατούμενους και την ψυχολογική τους κατάσταση. Μέσα από το εργαστήριο που μου δόθηκε η ευκαιρία να υλοποιήσω στο Σχολείο Φυλακών, ακούσαμε Vivaldi με τους μαθητές μου, ταξιδέψαμε με το νου μας. Προσπάθησα να τους βοηθήσω ώστε να αισθανθούν για λίγο ότι δε βρίσκονται στο χώρο των φυλακών ότι δε βιώνουν αυτόν τον εγκλεισμό. Έτσι, μπορούσε η Καρδιά εκτός Σώματος να λειτουργήσει για μένα και για την τάξη μου. Πιστεύω ότι μέσα από τη ζωγραφιά που δημιουργήσαμε μαζί με τον κρατούμενο, βιώσαμε μια στιγμή μαγική. Εκείνος προσπάθησε να προσεγγίσει εμένα εικαστικά και εγώ αυτόν. Θέλαμε όλο αυτό το βίωμα να βγει προς τα έξω. Εν ολίγοις, ήταν μια κατάσταση Καρδιάς Εκτός Σώματος. (Δέσποινα Πανταζή)

Με ποιον τρόπο υλοποιούνται τα εργαστήρια; Πρόκειται για μια πρωτοβουλία των Φυλακών; Eσείς προσφέρετε εθελοντικά τις υπηρεσίες σας ;

Εθελοντικά προσφέρουμε τις υπηρεσίες μας. Τα εικαστικά εργαστήρια πραγματοποιούνται κατόπιν επικοινωνίας και συντονισμού με τη διεύθυνση του Σχολείου Φυλακών. Ωστόσο, έχουμε πάντα την υποστήριξη του Δικτύου για τον Πολιτισμό και την Εκπαίδευση «Γεώργιος Ζουγανέλης». Κατόπιν, λοιπόν, συνεννόησης με τη Διευθύντρια του Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας των Φυλακών Κορυδαλλού , οριστικοποιούμε το πρόγραμμα των μαθημάτων.
Πρόκειται για δική μου πρωτοβουλία .Το Δίκτυο υποστήριξε την ιδέα αυτή κι έτσι από κοινού αρχίσαμε να υλοποιούμε τα εργαστήρια. Όσον αφορά την έκθεση «Καρδιά εκτός σώματος», λάβαμε μια πρόσκληση προκειμένου να συμμετέχουμε φέτος στο Φεστιβάλ «Athens Fringe Live 2017» , το οποίο φιλοξενείται στο χώρο τέχνης «Βρυσάκι» και τους ευχαριστούμε θερμά γι’ αυτό.
Αυτή τη φορά προσπαθήσαμε να δημιουργήσουμε ένα ενιαίο έργο μεταξύ κρατούμενου και καλλιτέχνη. Αντίθετα, οι δύο προηγούμενες εκθέσεις μας, οι οποίες είχαν πραγματοποιηθεί με την υποστήριξη του Δήμου Κορυδαλλού, στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου, αφορούσαν μια συνομιλία ανάμεσα στα έργα των κρατουμένων και σε αυτά των καλλιτεχνών. Μάλιστα, οι συγκεκριμένες εκθέσεις μας πραγματοποιήθηκαν έπειτα από σύμπραξη του Δήμου Κορυδαλλού και του «Ορίζοντα Γεγονότων», μιας ομάδας ανεξάρτητων καλλιτεχνών που εδράζεται στον Κεραμεικό. Ως υπάλληλος του Δήμου Κορυδαλλού και μέλος της ομάδας του Ορίζοντα δρούσα ως γραμμή επικοινωνίας ανάμεσά τους, έχοντας παράλληλα και την επιμέλεια των εικαστικών εργαστηρίων του ΣΔΕ. Μεγάλωσα δίπλα στις Φυλακές Κορυδαλλού, τις θυμάμαι ως ένα δωμάτιο του σπιτιού στο οποίο δεν μπορούσα να μπω. Πριν από τρία χρόνια όμως, μου δόθηκε, επιτέλους, η ευκαιρία να το δω από κοντά. Να διαπιστώσω τι έκρυβε μέσα του. Ξέρετε, από μικρή το έβλεπα στον ύπνο μου αυτό το κλειστό δωμάτιο. Ήταν ένα όνειρο που κουβαλούσα από παιδί. (Πανταζή Δέσποινα)

Ποια εφόδια αποκομίζουν οι μαθητές –κρατούμενοι από τη συμμετοχή τους στα συγκεκριμένα εργαστήρια και πώς αυτά συμβάλλουν στην ομαλή επανένταξή τους στο κοινωνικό γίγνεσθαι μετά την αποφυλάκισή τους ;

Το Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας αποτελεί έναν πυρήνα εκπαίδευσης και ψυχολογικής υποστήριξης μέσα στη φυλακή. Βοηθά ιδιαίτερα τους κρατουμένους σε θέματα συμπεριφοράς. Εμείς, ως καλλιτέχνες προσπαθούμε από την πλευρά μας να βρίσκουμε νέες μεθόδους υποστήριξης των ανθρώπων αυτών.
Το γεγονός ότι παρουσιάστηκαν τα έργα τους έξω από τις φυλακές, σε ένα άλλο κοινό, επιδρά θετικά στην ψυχοσύνθεσή τους. Η διδασκαλία των εικαστικών λειτουργεί ως ένα σωσίβιο για κάθε κρατούμενο. Το κελί του αποκτά με αυτόν τον τρόπο ένα μικρό παράθυρο επικοινωνίας προς τον έξω κόσμο.(Πανταζή Δέσποινα)
Τα εργαστήρια που οργανώνουμε βοηθούν τον κρατούμενο να διοχετεύει δημιουργικά τα συναισθήματά του, το θυμό, τη θλίψη, τις τύψεις που μπορεί να έχει. Λειτουργούν εν ολίγοις σαν κάθαρση για την ψυχή του ,σαν διέξοδος, σαν μια μορφή ψυχοθεραπείας, σαν μια εκτόνωση. Δε θέλουμε να κρατά κλεισμένα μέσα του όλα αυτά τα αρνητικά συναισθήματα. (Τόπακα Αυγή )
Πάντως τα μαθήματα που προσφέρουμε, θεωρώ ότι αποτελούν κι έναν τρόπο κοινωνικοποίησης των κρατουμένων. Κι αυτό γιατί έρχονται σε επαφή με τους καθηγητές τους, συνομιλούν μαζί τους, ανταλλάσσουν απόψεις, με αποτέλεσμα να γνωρίζουν νέους ανθρώπους πέραν των συγκρατουμένων τους. Ακόμη, βλέπεις ότι ανταποκρίνονται με μεγάλη θέρμη σε τέτοιου είδους καλλιτεχνικά εγχειρήματα είτε πρόκειται για μαθήματα εικαστικών είτε για διαγωνισμούς ζωγραφικής ή δημιουργίας κάποιας αφίσας.(Χρύσανθου Αρετή)

Πώς βιώνετε τη συνεργασία σας με τους κρατούμενους; Δεδομένου ότι κάποιες από εσάς ίσως έχετε δουλέψει και με μικρά παιδιά ,όπως η Αρετή, ποιες διαφορές, ίσως και ομοιότητες διαπιστώνετε δουλεύοντας με δύο τόσο ξεχωριστές ομάδες μαθητών ;

Βιώνω πολύ θετικά αυτή τη συνεργασία με το ΣΔΕ. Οι κρατούμενοι- μαθητές μου είναι πολύ φιλικοί, δεκτικοί και συνεργάσιμοι. Ίσως ήμουν λίγο επιφυλακτική την πρώτη μέρα. Άδικα όμως. Με σεβάστηκαν. Δεν ένιωσα τον παραμικρό φόβο. Δε βίωσα ποτέ την παραμικρή ενόχληση από κανέναν. Είναι όλοι Κύριοι.
Όσον αφορά τα παιδιά, τώρα, πρόκειται για μια ξεχωριστή ομάδα μαθητών που κρατά την ανεμελιά, την ειλικρίνεια, την αθωότητα, τις πρωτότυπες ιδέες αυτής της τρυφερής ηλικίας . Σε κάνουν να ξαναθυμάσαι πώς μοιάζει το παιδικό βλέμμα. Η επαφή με τα παιδιά σε κάνει να συνειδητοποιείς ότι πρέπει να ανακτήσεις την καθαρότητα του βλέμματος που έχεις χάσει με το πέρασμα των χρόνων.
Όμως, τόσο οι κρατούμενοι όσο και τα παιδιά το ίδιο πράγμα βλέπω ότι επιζητούν, το να αγαπηθούν, για διαφορετικούς λόγους η κάθε ομάδα.(Χρύσανθου Αρετή)

Πέρα απ’ την πρώτη φορά που πάντα υπάρχει αυτή η αμφιβολία, τα ερωτηματικά ή ο προβληματισμός σχετικά με το τι θα αντιμετωπίσεις, με το που μπεις στην αίθουσα διδασκαλίας τα ξεχνάς και τα ξεπερνάς όλα. Βλέπεις με πόση ανυπομονησία περιμένουν κάθε φορά το μάθημα να αρχίσει. Ουσιαστικά, αισθάνεσαι σαν μια πηγή νερού εκείνη την ώρα.Μια πηγή απ’ την οποία περιμένουν να ξεδιψάσουν. Πάντα θα ρωτήσουν πότε θα ξαναπάς, πάντα θα σε περιμένουν. Με συγκινεί βαθιά η ανταπόκριση που βιώνω. Ποτέ δεν αντιμετώπισα το παραμικρό πρόβλημα καθ’ όλη τη συνεργασία μου με τους μαθητές του ΣΔΕ. (Πανταζή Δέσποινα)

Η διδασκαλία-συνεργασία περιλαμβάνει ένα αλισβερίσι εμπειριών, σκέψεων και συναισθημάτων. Τι θεωρείτε ότι έχετε αποκομίσει από τη σχέση σας με τους μαθητές σας;

Στη ζωή μας τίποτα δεν είναι δεδομένο. Υπάρχουν ανατροπές. Υπάρχουν κακοτοπιές. Τίποτα δε σου χαρίζεται. Πρέπει πάντα να αγωνίζεσαι για το καλύτερο. Να μη χάνεις την ελπίδα σου. Εν τέλει, αυτό που κατάλαβα και θέλω να μοιραστώ μαζί σας είναι ότι δεν υπάρχουν «οι μέσα» και «οι έξω», είμαστε όλοι εδώ ! (Πανταζή Δέσποινα)
Καθένας από εμάς, ανά πάσα στιγμή, μπορεί να βρεθεί στην άλλη πλευρά. Είναι πολύ εύκολο από την καλή μεριά να μεταφερθείς σε ένα δύσκολο περιβάλλον. Μια στιγμή αρκεί. Δεν είναι δεδομένη η γαλήνη και η ευτυχία εφ’ όρου ζωής. Και ας μην ξεχνάμε ότι οι χειρότεροι δεν βρίσκονται κλεισμένοι σε μια φυλακή, αλλά κατέχουν υψηλόβαθμες θέσεις, έχουν διαπράξει κάποιο αδίκημα, αλλά έχουν ξεφύγει και το έχουν αποκρύψει με τη βοήθεια της εξουσίας και το χρήματος που διαθέτουν. Αυτοί οι αόρατοι άνθρωποι είναι οι πιο επικίνδυνοι. (Τόπακα Αυγή)
Πολλοί από τους κρατούμενους που συναντάς βρίσκονται στη φυλακή εξαιτίας μιας κακής στιγμής, μιας ατυχίας. Θεωρώ ότι η ευγνωμοσύνη των μαθητών και η εκτίμησή τους απέναντι σε εμάς και σε ό,τι τους προσφέρουμε είναι μεγάλη πηγή δύναμης. Το να διδάσκεις σε ανθρώπους που είναι έγκλειστοι σε ωθεί στο να μπεις για λίγο και στη θέση τους και να αναθεωρείς τις αξίες σου. (Χρύσανθου Αρετή).

Το σχολείο συνιστά έναν βασικό φορέα εκπαίδευσης και διαπαιδαγώγησης. Ποια πιστεύετε ότι πρέπει να είναι η θέση της τέχνης στο σχολικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα;

Τα παιδιά θα έπρεπε να ασχολούνται με τις τέχνες, κατά κύριο λόγο. Μέσα από αυτές θα έπρεπε να μαθαίνουν την ιστορία, τη γεωγραφία, τη λογοτεχνία. Η Μουσική, το Θέατρο, οι Τέχνες, η Άσκηση και ο Χορός θα ‘πρεπε να απαρτίζουν το σχολικό πρόγραμμα. Οι τέχνες ως δίαυλος μάθησης, λοιπόν. (Αρετή Χρύσανθου)
Ή τουλάχιστον να υπάρχει μια ισορροπία. Το ζήτημα είναι ότι όλα αυτά σε κάνουν έναν καλύτερο άνθρωπο, έναν πολίτη ευτυχισμένο. Σε βοηθούν να διαπλάσεις την προσωπικότητά σου με υγιή τρόπο . Ένα παιδί έχει μεγάλη ανάγκη από όλα αυτά. (Τόπακα Αυγή)
Στο σχολείο δε θα επιβραβεύσουν εξίσου έναν μαθητή με άριστες επιδόσεις στα μαθηματικά και το σχέδιο αντίστοιχα. Οι τέχνες υποβιβάζονται. Ξεχνάμε, όμως, ότι κάπως έτσι γεννιέται ένας καλλιτέχνης κι εμείς τον υπονομεύουμε. ( Πανταζή Δέσποινα)

‘’Γεννιόμαστε και μεγαλώνουμε σε ένα γεωγραφικό μήκος και πλάτος του πλανήτη μέσα σε ένα πολιτισμικό πλαίσιο.
Όταν αυτό αλλάξει – ακόμη και στις καλύτερες συνθήκες – η καρδιά μένει πίσω στο αρχικό σημείο.
Με τα χρόνια εντασσόμαστε, αφομοιωνόμαστε στο νέο σημείο, ζούμε και αγαπάμε εκεί. Και όποτε επιστρέφουμε στο αρχικό, η καρδιά μένει πίσω στο νέο σημείο.
Έτσι συνεχίζουμε… με την καρδιά να αιωρείται μεταξύ δύο σημείων, δύο τόπων, δύο πολιτισμών. Καρδιά έξω από το σώμα…’’
Αρετή Χρύσανθου
Αθήνα-Άμστερνταμ, ξένοι σε άλλη πόλη

Στην έκθεση συμμετείχαν
ΟΜΑΔΑ ΜΑΘΗΤΩΝ Σ.Δ.Ε. ΦΥΛΑΚΩΝ ΚΟΡΥΔΑΛΛΟΥ
Και οι  
Ρούλα Αναγνώστου, Ιωακείμ Αξαόπουλος, Τάτη Δουβανά, Δέσποινα Πανταζή, Εφη Παπαιωάννου, Κωνστ/ος Ροσπόγλου, Βίκυ Σαμουηλίδου, Αυγή Τόπακα, Αρετή Χρύσανθου, Αγγέλα Χρυσοβιτσάνου.
Επιμέλεια και διαμόρφωση Δέσποινα Πανταζή.